تاریخچه خوجه نفس – بو شأهری حاقدا تاریخی واقالار

خوجه نفس – گورگئن دریاسی-غایراسئن

تورنتو – د. خ. اونق: (مقاله ای از مواد دکترا) بو اوبا خازار دنگزی نینگ گوٚن اورتا – گوٚندوغار کناریاقاسئنداقی قادیمی کوٚمیش دپه شأهری نینگ گوٚن اورتاسئندا، گوٚرگن دریاسی نئنگ دنگزه غوییان آغزئندان 2-3 ک.م. گوٚن دوغارئندا، دریانئنگ دنگیز چونگلوغئنداقی درجه سینی ساقلایان نوقاتئندا یرلشیأر. اول یرینگ طبیغاتی شاد و یاز آیلارئندا گؤک اوتلارئنگ مانظارئندان خاص گؤزل طبیغات عمله گلیأر. اونونگ توپراغی اکرانچئلئق اتمک اوٚچین خاص قوواتلی و باغ – باقچالاردان دولی میدان لاری بار. اول یرینگ ایلاتی اساسان اکرانچئلئق، مالدارچئلئق و آوچئلئق بیلن مشغول. اوندا گوٚمروٚکخانا، تلفن، تلگرام، شیلات اداراسی نئنگ شاخامچاسی (ژاندارما اداراسی گؤرنوٚشده) و اوقوو مرکزلری یرلشیأر.

خوجه نفس شأهری اؤنگلرده اونونگ اولی لئغی و انچه اوبالارئنگ اونگا تابعئن بولماغی اوٚچین «دهیستان» آدئنی بریلیپ دیر. اول، اوٚلکأنینگ تابعئن بؤلوٚنشیگینده کوٚمیش دپأ دگیشلی لیکده «گوٚن دوغار جاپاربای» اوبالارئنگ «مرکزی دهیستانی» حاسابا گیریپ، اییرکی دؤویرلردن بینا بولان یورتلارئنگ بیری دیر. بو اوٚلکه لرینگ اؤزوٚنه دگیشلی خاص تاریخی واقالاری بار. بو اوٚلکه تاریخدا ایلکینجی گزک گیرئک /یونان/ تاریخچی سی «گیرودوت /هیرودوت/» یازغی لارئندا؛ «گیرکان /هیرکان/» گؤرنوٚشده بریلیپ دیر.

ملاقات خوجه نفس بای با پیوتر اوّل در قرن XVII- نقاش: آرتیکف،

خوجه نفس حاقداقی غئزئقلی گوٚررینگ لرینگ بیری – ده، اونونگ آدی نئنگ گلیپ – چئقئشی حاقدا بولوپ گچیأر. خوجه نفس بای تاریخی شاخصیئت لرینگ بیری. اول XVII-XVIII عاصئرلاردا ایلکینجی گزک توٚرکمنلرینگ اقبالی اوغروندا پادشاهی روسیه پیوتر I /ولیکی پیوتر/ بیلن دوشوشئق و گوٚررینگدشلیک گچیریأر. شوندان سونگ اورسیة بیلن توٚرکمن اوٚلکه لری نینگ آراسئندا ایلکینجی دیپلماتیک غاتناشئق لاری باشلانیار. بو غاتناشئق لارئنگ گیدیشینده روسیه اکسپدیسیاسی نئنگ ایلکینجی توپاری چرکاسکی نینگ یولباشچی لئغئندا بولوپ گچیأر. بو توپار بیلن بیر خاطاردا روس – توٚرکمن توٚتجأرلری نینگ هم سؤودا و بیلکی پوداقلاردا – دا غاتناشئق لاری باشلانیار. بو غاتناشئق لار توٚرکمن لرینگ بیر اولی دؤولت بیلن ایلکینجی سؤودا – اقتئصادی یول لاری نئنگ باشلانغئجی بولیار. شوندان سونگ روسیه بیلن باغلانشئقلی تاریخی کؤپ واقالارئنگ هم باشلانغئجی بولیار.
– خوجه نفس شأهری نینگ آدی نئنگ گلیپ – چئقئشی:
کأبیر نیئتی بوزوق آدام لارئنگ خوجه نفس شأهری نینگ آدی نئنگ گلیپ چئقئشی حاقدا نأدوغری بریأن ماغلوماتلارئنا غارامازدان، تاریخدا بو شأهرینگ آدی نئنگ گلیپ – چئقئشی حاقدا توٚرکمنستان علم لار آکادمیاسی نئنگ عالئم لاری نئنگ ادن بارلاغلاری تاریخدا معالیم شاخصیئت «خوجه نفس بای» بیلن باغلانشئغی نئنگ باردئغئنی ثبوت ادیأرلر. بو حاقدا آکادمیک مراد آنانفس اف، د. جوما آنااورازاف سیتاکویچ، د. راحیم اسنف، د. قاسیم نوردبادف، د. خاندوردی قوربانف و پروفـ. عؤض گوٚندوغدیف یالی عالئم لار بیر ایده غوللوق ادیپ شونونگ شیله دیگینی ثبوت ادیأرلر.خوجه نفس بای XVII عاصرئنگ باشلارئندا توٚرکمن لرینگ «مانغئشلاق /موٚنگ غئشلاق/» یوردوندا یاشاپ دئر. خوجه نفس بای دان غالان ماغلوماتلار اساسئندا اونونگ دوغلان یری «قاراغان» آیلاغی نئنگ یاقئن لارئنداقی «بگلی» چشمه سی نینگ یاقاسئندا بولوپ گچسه – ده اسلی حادیثالاردان سونگ گون اورتا توٚرکمنستانا گچیأر. اول اؤز سؤودا کرون لری بیلن گوٚندوغاردا خیوا – بوخارا بیلن، بیله کی بیر طاراپدان؛ گوٚنباتاردا، اولی یلکنلی ناولاری آرقالی خازار دنگزی نینگ اوٚستی بیلن غایرادا آستراخان و ایلرده آشئرآدانئنگ یاقئنئنداقی گوٚرگن یاقالارئنا چنلی غاتناودا بولوپ دئر.

خوجه نفس – ایلئرسین اوباسی

اونونگ سؤودا ناولاری نئنگ بیر اکسپانسیون بازاسی /экспонцонне база/ حأضیرکی خوجه نفس شأهری نینگ بینا بولان یری بولوپ دئر. خوجه نفس بایئنگ اولی ناولاری گوٚرگن دریاسی نئنگ حأضیرکی خوجه نفس شأهری نینگ گوٚنباتار طاراپئندا سووئنگ سئقلئغی سبأپلی اول ناولاری اؤنگه سوٚریپ بولمان دئر و خوجه نفس بای شول یری اؤز بازاسی یاغنی «دورالغا اؤیی» ادیپ، یوٚکینی داشاپ دئر.[1] شوندان سونگ بو یری کم – کمدن اوبا بولوپ غایدئپ دئر.
بو یرلری مختومقلی آتامئز هم اؤز گؤزل دؤرئدئن «گوٚرگنینگ» آدلی قوشغوسئندا – دا شیله یادلاپ گچیأر:
خاطار لانشیب دوران اینر، مایالار
آغئر بزیرگن لر، توٚتجأر ایه لر
سنگریکلأپ، آبانیپ دوران قایالار
اؤنگی-آردی ساغی سولی گوٚرگنینگ. …
مختومقلی آتامئزئنگ آیدیان بو سطیرلری «آغئر بزیرگن لر توٚتجأر ایه لر» اگر شول خوجه نفس بایئنگ خوت اؤزی بولماسا – دا، شولار یالی بای بزیرگن لرینگ و سؤودأگأرلرینگ مکانی بولاندئغئنا گوٚوأ گچیأر.
اما خوجه نفس بایئنگ شؤهراتی دینگه بیر سؤوداگأرلیک و توٚتجأرلیکده دأل – ده، بلکی اونونگ اورسیّة یالی بیر اولی ایمپراتورا درجه سیندأکی اوتوران دؤولت بیلن دیپلوماتیک و سؤودا – اقتئصادی غاتناشئق لاری باشلاماق و آلئپ بارماغی دئر.
اول اورسیّة بیلن ایلکینجی گپلشیک لرینده؛ گوٚندوغاردا چنگیزخانئنگ دؤورینده خوارزم طاراپدان باغلانان جیحون دریاسی نئنگ /آموی دریا/ اوزبوی و مانگغئشلاق طاراپا یؤره یأن اولی شاخامچاسی نئنگ اؤنگوٚنینگ بندینی یئقئپ تأزه دن آقدئرماغی طالاپ ادیأر. جیحون دریاسی نئنگ مانگغئشلاغا طاراپ کؤنه دن آقیان اوغرونئنگ یاتاق لارئندان «آلتئن» چئقیاندئغئنی، پیوتر I- ینگ دئقغاتئنا /دقّتینا/ یتیریأر. اگر شو ایش باشا بارسا یاغنی آمی دریا، اوزبویئنگ اوٚستوٚندن آقدئرئلسا هم اول اوٚلکه لرینگ اکرانچئلئغی ینه – ده گوٚللأپ اؤسجک هم – ده بو دریانئنگ بویوندا اوتوران توٚرکمن اوٚلکه لری بیلن سؤودا غاتناشئق لاری یولا غویوپ بولجاق! – دییپ، بللأپ دیر. خوجه نفس بایئنگ بو آلئپ باران ائقبال چؤزوٚجی آلادالاری اونونگ آدئنی «ایلکینجی توٚرکمن دیپلوماتی» حؤکموٚنده شؤهراتا یتیریأر.خوجه نفس دییلن شاخصیئتینگ آدی تاریخی دوکومنت لرده اینگ سونگقی ساپار 1718 – نجی یئلدا قازان شأهری نینگ حأکیمی سالتئق افئنگ بیرنأچه ادن سوراغ – جواپلی پروتکولئندا گتیریلیأر. شوندان سونگ اونونگ ائقبالئندان اونچاقلی بیر ماغلومات بولماسا – دا، ایلاتئنگ بریأن روایاتلارئنا گؤرأ، «- اول قازان شأهریندن ساغ – سالامات دولانئپ گلیپ دیر. اما، بیرینجی طاراپدان؛ خیوا خانی شیرقاضی خانئنگ غورقوسئندان، ایکینجی بیر طاراپدان؛ روس لار بیلن آلئپ باران غاتناشئق لاری ساواشئپ، اول طاراپدان هم حاووپ آبانماغی سبأپلی، اول یری ترک ادیپ، توٚرکمن لرینگ ساوا یورتلارئنا گیتمأگه مجبور غالیار. شول ماقصادی بیلن أهلی انجام لاری؛ بیرنأچه ناو، کرون دوٚیه لری، آتلاری و بیله کی قوش – اسباپلارئنی آلئپ، کاسپی دنگزی نینگ کناریاقاسئنی سئرئپ، گوٚن اورتا طاراپ یولا دوٚشیأر. خوجه نفس بای شول بارشئنا گوٚرگن آیلاغئنا چنلی بارئپ یتیأر. اول ایرانئنگ ترریتوریاسی حاساپلانیان گوٚرگن دریاسی نئنگ آغزئندا دوٚشله یأر. خوجه نفس بای اولی ناوی بیلن گوٚرگن دریاسئنا گیریأر. اول آقئدئنگ بویی بیلن دریانئنگ گوٚندوغار طاراپئنا حرکت ادیأر. گوٚرگن دریاسی بارام – بارامدان سئقلانئپ ناوئنگ اتگی نینگ چونگلوغئنا قادار حاساپلاپ و یئلئنگ اون ایکی آیئندا – دا شو یری سئقلانماجاغئنا گؤزی چاتئپ، شول یری سونگقی نوقاطی حؤکموٚنده بللأپ یوٚکینی داشایار و قالیارلار. اول یری حأضیرکی خوجه نفس بولوپ غالیار. خوجه نفس شأهری نینگ آدی شیله تاریخی بیر حادیثالاردان گلیپ چئقیار.

خوجه نفس بایئنگ آستراخان و پیتربورگا بولان سؤودا ساپارلاری 1713-1714 – نجی یئل لاردا بولوپ گچیأر. تاریخ چشمه لرینده بو بارادا شیله یازغی لارا غابات گلیأریس: «توٚرکمنینگ تانئمال توٚتجأری خوجه نفس بای 1713 – نجی یئلدا مانگغئشلاغئنگ بیر توپار توٚتجأرلری بیلن آستراخانا حرکت ادیأرلر. اول یرده قیاسی زامانوف بیلن دوشوشئپ، «خاص مؤهوٚم بیر مسئله اوٚچین روسیه ایمپراتوری پیوتر I بیلن دوشوشجاق ماقصادی نئنگ باردئغئنی خابار بریأر. «زامانوف بو ماصلاحاتی دینگلأندن سونگ اوندا اؤز بأهبیدی نینگ هم باردئغئنی، خوجه نفس بیلن غوللاشماقدا گؤریأردی. اولار سانکت پیتربورگا گیدیپ پادشاهی روسیه سینینگ یاقئن عملدارلاری نئنگ بیری آ. بکوویچ چرکاسکی نینگ[2] کؤمگی بیلن خوجه نفس بای و ایمپراتورئنگ دوشوشئغئنی میسّر ادیأر. پیوتر I خوجه نفس بایی 1714 – نجی یئلئنگ یاز آیی اؤز خوضورئنا قابول ادیأر.

خوجه نفس بای شول دوشوشئقدا آمی دریانئنگ بوخارا خانلئق لارئندان دولانئپ کاسپی دنگزینه طاراپ کؤنه آقئمی نئنگ چأگه لریندن «آلتین» چئقیاندئغئنی و خیوا خانی اورسیّة دن غورقوسئنا بو دریانئنگ اؤنگوٚنه بند غوروپ اونونگ اوغرونی آرال دنگیزچه سینه طاراپ اوٚیتگدندیکلرینی خابار بریأر.[3] شول دوشوشئقدا خوجه نفس بای؛ آمی دریانی اؤنگکی اوغری یاغنی اوزبویا طاراپ اوٚیتگتمگی پیوتر I – دن ایسلگ بیلدیریأر. اگر آمی دریانی اوزبویا آقدئرماقداقی شو ماصلاحات عامالا آشئرئلسا، بو ایشینگ باشا بارماغئندا أهلی کؤمکلریمی ادرین! – دییپ، پیوتر I خابار بریپ دیر. خوجه نفسینگ؛ «آلتین» چئقیان یری حاقداقی بللأن ماغلوماتلاری، خیوا گیدیپ گلن سیبیریانئنگ حأکیمی قیاسی گاگازین بیلن ایلچی آشئر طاراپئندان تاصدئقلانئلیار. بو زاتلاردئنگ همه سی پیوتر I – ینگ گؤوین خوشلئغئنی یوٚزه چئقاریار. سبأبی اول اؤنگلرده، هیندیستان بیلن دنگیز اوٚستیندن سؤودا یول لارئنی آچماق، اونونگ ماقصادئندا باردی و شول جأهتدن – ده آلادا غالئپ دی.

خوجه نفسینگ پیتربورگ دا ماحالی، پیوتر I، 1714 – نجی یئلئنگ 29 – نجی مای آیئنداقی چئقاران پرمانئندا «کاسپی دنگزی نینگ گوٚندوغار کناریاقالاری حاقدا أگأ بولماق، شیله هم آمی دریا، خیوا و بوخارا حاقدا ماغلومات یئغناماق پلانی بیلن، آ. بکوویچ چرکاسکی نینگ یولباشچی لئغئندا اکسپدیسیا توپارئنی دؤرئتمئگی اوندان طالاپ ادیأر. شوندان بیلأک خوجه نفسینگ ائقبالی آ. بکوویچ چرکاسکی نینگ هم – ده اونونگ اکسپدیسیا توپاری نئنگ ائقبالی بیلن غالتاشیار. بو 3 توپار اکسپدیسیا سانکت پیتربورگدان آستراخانا گلیأرلر. خوجه نفس بو توپارلارئنگ اوٚچی سینه – ده آغضا بولوپ گچیأر. خوجه نفس، بکوویچینگ وکیل لری بیلن آمی دریانئنگ گوٚنباتارا آقیان سووئنگ آقئمئنی ائزارلاپ، اولارا گؤرکزیأر. سونگ کراسنوودسکا گلیپ بکوویچ چرکاسکی نینگ یولباشچئلئغئندا ایش آلئپ باریار. خوجه نفس اؤز أهلی تؤوئرئگیندأکی لری بیلن چرکاسکی نینگ پلانئنی اوٚستوٚنلیکلی گچمگینده بوٚتین کأردشلیکلرینی یرینه یتیریأر. خوجه نفس اولارا، یول بلدلیک و أهلی آت – اسباپلار هم – ده آذئق – ماتریال لارئنی یتیریپ دوروپ دئرلار. چرکاسکی نینگ پیوتر پیوترا یازان خاطلاری نئنگ بیرینده؛ «توٚرکمن لرینگ، اولاری غئزغئن غارشی آلئشلارئنی و غایدوسئز کؤمکلرینی یتیریپ دوراندئق لاری حاقدا بللأپ گچیأر.»

چرکاسکی نینگ 1717 – نجی یئلداقی گوریه ودن خیوا طاراپ حرکت ادن سیاسی – حاربی اکسپدیسیاسئندا بو حرکت بیلن ایشجنگ غاتناشان خوجه نفس بولوپ دئر. خیوا حأکیمی شیرقاضی خان، خوجه نفسی روس لارا کؤمک برنی و اولارئنگ ائزبلدی بولانی اوٚچین ایلاتئنگ اؤنگوٚنده دارا چکمک نیّتی بیلن اسلی گزک، بکوویچ دن، خوجه نفسی توتوپ الینه برمگی طالاپ ادیأر ولین بکوویچ، خوجه نفسی بیر آرابانئنگ اوٚستوٚندأکی یوٚکلرینگ آراسئنا دولاشدئرئپ گیزله مگی بویروق بریأر.

شیله لیک بیلن شیرقاضی خانئنگ مکیرلیگی بیلن بکوویچ و اونونگ اکسپدیسیاسئنداقی توپاری هلأک ادیلیأر اما، خوجه نفسی تاپئپ اؤلدوٚریپ بیلمه یأرلر، ولین خوجه نفسینگ گیزلئنئن آراباسی بولسا، خیوا خانئنگ «آقامأمئد» آدلی بیر توٚرکمن غوللوقچی لاری نئنگ الینه دوٚشیپ، بو غئرغئن چئلئقدان خالاص بولیار. شول گوٚن خوجه نفس، بکوویچینگ و اونونگ یولداشلاری نئنگ تندن جودا ادیلیپ، کسیلئن باشلارئنی اؤز گؤزی بیلن گؤریپ دیر.

بو حاقدا توٚرکمنستان علم لار آکادمیاسی نئنگ آکادمیگی آنانفس اف مراد اؤز یازان تاریخی چشمه لرینده شیله بیان ادیأر:

«اورتا آسیانئنگ تاریخئندا XVIII عاصئرئنگ باشلارئندا روس اکسپدیسیالاری نئنگ کاسپی دنگزی نینگ گوٚن اورتا کنارلارئنا گلمگی، 1717 – نجی یئلئنگ تومسئندا آ. بکوویچ – چرکاسکی نینگ اکسپدیسیاسی نئنگ خیوا خانلئغئندا پئیدا بولماغی بیلن بللی بولدی. خیوا غورالان اکسپدیسیا مانغئشلاق توٚرکمنلری نینگ غولداوئنا دایانیاردی. اکسپدیسیا اولارئنگ پیوتر I بیلن دوشوشان وکیلی تأجیرباشی خوجانفسینگ خوایئشی بویونچا شایلانئپ دی. آ. بکوویچ – چرکاسکی نی گوریه ودن خیوا چنلی چؤلدأکی کرون یول لارئندان آلئپ گیدن یول بلد «خوجه نفس» دی. اما خیوا خانی شیرغازی، آ. بکوویچ – چرکاسکینی خایئن لئق بیلن اؤلدوٚردی، اکسپدیسیا غاتناشان لاری هم رحم سیز جزالاندئردی.

غئنانچلی تماملانان دئغئنا غارامازدان، اکسپدیسیا اورتا آسیا XVIII عاصئرئنگ باشئنداقی ایری سیاسی واقع بولدی. اول حاقئقاتدا پیوترئنگ روسیه سی بیلن حؤکوٚمدارلئق دوٚزگوٚنینده یاشایان اورتا آسیانئنگ آرالئغئنداقی دوٚنگله چؤلوٚنگ توٚملوٚگینی یاغتئلدان یئلدئرئم دی. اول اکسپدیسیا روسیه بیلن اورتا آسیانئنگ آراسئندا سؤودا – اقتئصادی، سیاسی و دیپلوماتیک غاتناشئق لارئنگ موندان بویانا اؤسمگی نینگ باشئنی باشلادی. آ. بکوویچ – چرکاسکی نینگ اکسپدیسیاسی نئنگ هلأک بولماغی اورتا آسیا خالق لاری نئنگ، آیراتئن – دا کناریاقادا یاشایان قزاق لارئنگ و توٚرکمن لرینگ روسییا ائمتئلئش لارئنی کملتمه دی. غایتا، اولار روسییا تابعئن بولماغی خانلئق دوٚزگوٚنی نینگ ادن – اتدی لیگیندن و یوُوزلئغئندان دئنماغئنگ یکه – تأک چئقالغاسی حاساپلاپ، اونونگ راعیت لئغئنا گچمگینگ یولونی اؤنگکوٚدن – ده، اخلاصلی و ائزگیدرلی گؤزلأپ باشلادی لار.

شول بیر واقتئنگ اؤزوٚنده آ. بکوویچ – چرکاسکی نینگ اکسپدیسیاسئندان عهدی – یالانلئق بیلن اؤچ آلئنماغی دینگه خیوا – دا دأل – ده، بوٚتین اورتا آسیادا قئن یاغدایی عمله گتیردی. شیرغازی نئنگ اؤزی هم نجیس ایش ادنینی بیلیأن بولماغا چمه لی. اول همه لره موٚنگکوٚر بولوپ، تؤوه رگیندأکی لردن اوٚیشه نیپ، بوس – بوس بولیار. خانئنگ غورقوسئندان یانگا هیچ یره چئقمان، دینگه کؤشگوٚنده یاشان دئغئنی، «گیجه لرینه آذئق آلاپسی یتیک دینگینگ ایچیندن غولپلاپ مئدار ادیأندیگینی، سووی غویودان آلئپ اونگیان دئغئنی»[4] ف. بنه ونی /Ф. Беневени/ خابار بریأر. شیرغازی 1722 – نجی یئلدا روسیه نینگ وکیلی ف. بنه ونی نینگ گلمه گینه بگنیأر. گوٚنأسینی^* ینگلتمک اوٚچین اونونگ اؤنگوٚنده یاللاقلایار، آ. بکوویچ – چرکاسکأ هر هیلی تهمت لر آتئپ، بولماجاسئنی^* بولیار. …»[5]

شول واقالاردان سونگ، خوجه نفس اؤز اوبالارئنا دولانئپ گلیپ، بو بولوپ گچن پاجئغالی یاغدایی اورس لارئنگ حاربی گوٚیجی نینگ دوٚیپ مرکزی قاراغان دسانتئنا خابار بریأر. اوندان سونگ اونی آسترخانا آلئپ گیدیپ خوجه نفس دن سوراغ – جواپ ادیأرلر. ینه – ده آستراخاندان قازانا التیپ، اول یرینگ حأکیمی سالتئق افئنگ خوت اؤزی سوراغ – جواپ ادیأر. شوندان سونگ خوجه نفسینگ آدی تاریخی چشمه لرده غابات گلمه یأر.

اما، خوجه نفس بایئنگ آدی شوندان سونگقی تاریخی چشمه لرده ییتسه – ده، اونونگ اؤز خالقی نئنگ ائقبالی اوٚچین و شولارئنگ اغتئبارلی وکیلی حؤکموٚنده بو ایشی اولی اورونا ایه دیر. اول اؤزی ایسلأپ تاریخا گیرئنوقدا، بلکی یوردونگ ایسلئگ – آرزولارئنی و یاشایئش ضروریئتی نینگ اؤنگه سوٚرمئگی بیلن یوٚزه چئقیار. اول تاریخدا بیزینگ خالقئمئزئنگ غارشی سئنا دؤرئدیلئن اولی پاجئغالی حادیثانئنگ اؤنگوٚنی آلماق اوٚچین یاغنی آمی دریانی ینه – ده اؤنگکی اوغرونا گتیریپ، خازار دنگزینه آقدئرماغی، دیپلوماتیک اؤلچئگینده روس لار بیلن آلئپ بارئپ دئر. شول دؤویرلرده توٚرکمن – روس غاتناشئقلاری بارها اؤسیپ، خاص اولی گریمه ایه بولیار.

خوجه نفس بایئنگ غاتناشئقلاری روس لار طاراپئندان هم ساوئقلاشاندان سونگ اول کاسپی دنگزی نینگ کناریاقالارئندان گوٚرگن دریاسی نئنگ بویوندا مسکن توتیار. اول حأضیر کی خوجه نفس بولوپ غالیار. بو اوبا سونگلاردا کیچی پورت اوباسئنا اؤوریلیأر. خوجه نفس بایئنگ گأمیسی نینگ ادیل دوران یرینده سونگلاردا «گوٚمروٚکخانا» انجام لاری دیکئلدیلیپ دیر. اونونگ داش – تؤوئرئگی اوبا بولوپ اؤسیپ غایدئپ دئر.

خوجه نفس اؤنگلرده «اوبا» گؤرنوٚشده بولسا-دا، اؤز داش – تؤوئرئگیندأکی بیله کی کیچی اوبالاری هم اونگا تابعین بولیارلار. شونونگ اوٚچین هم تابعین بؤلوٚنشیکده «دهیستان» اؤلچئگینده و حأضیر یانگی یاقئندا «شأهر» تابعینلئغا اؤوریلدی. اول یرده «خوجه نفس گوٚمروٚکخاناسی» باردی. اول روس – توٚرکمن غاتناشئق لارئندان سونگ یونگ بولان اولی ایکی قاط جایدان /تام/ عبارات بولوپ، اونونگ ستوٚنلی آیاقلاری نئنگ دؤرت غئرانگ کرپیچ لری، ساسانیت لرینگ دؤورینده بینا بولان «سد اسکندر یا اسکندر بندی یا-دا /غئزئل آلانگ دیوارلاری/» آدلی قادیمی دیوارلارئنگ غالئندی لارئندان گتیریلیپ یاسالئپ دئر.

بو بینا گوٚرگن دریاسی نئنگ گوٚندوغار غئراسئندا یرلئشیپ اولی گأمی لرینگ گل – گیدلی مکانی بولوپ دئر. اول 1340 – نجی یئل لارا چنلی خاراباچئلئغا اؤوریلیپ، یئقئلدی. بو مکاندا پهلوی لر نسیلشالئغی رضاخانئنگ طاراپئندان توٚرکمنصحرا باسئلئپ آلئناندان بیلأک هم – ده دوٚنیأ دؤولت لری نینگ ایکی اولی بؤلئگه بؤلوٚنئندئن سونگ اس اس آر بیلن غاتناشئق کسیلیپ، خالق آرا خوجه نفس پورت اوباسی اوٚنسدئن دوٚشیریلدی. اول گوٚمروٚک و دنگیز پورت أهمیئتینی ییتیردی. شول رژیمینگ سونگلارئندا بولسا، گوٚمروٚکخانا جایی هم یئقئلئپ اول یری غئز چاغالارئنگ اوقوو جایئنا اؤوریلدی. …

[1]. گوٚرکن دریاسی یاز آیی نئنگ اورتالارئندان سونگ گوٚرگنینگ سووی بللی بیر مؤچبرده آقئپ یاز آیلاری نئنگ باشلارئندا یاغئشئنگ کؤپ یاغماغی و البورس داغلاری نئنگ غارلاری نئنگ اره یأن دؤوری؛ /مارت آیی بیلن غاباتلاشیار/ خاص جوشغونلی آقیار ولین توموس آیلارئندا بولسا، گوٚرگنینگ سوو جوشغونی دوریار. اوندان سونگ خازار دنگزیندن گوٚرگنه گیریأن سوو مؤچبری خوجه نفس شأهریندن گوٚندوغار طاراپا سئقلانئپ غالیار و اولی گأمی لر اوندا یؤرأپ بیلمه یأرلر. شونونگ اوٚچین خوجه نفس بای گوٚرگنینگ بویونداقی همیشه لیک بللی بیر مؤچبرده ترینگ دوریان نوقاطی بللأپ، شول یرده – ده غالیار. سونگلاردا اول یره «خوجه نفسینگ اوباسی» دییلیپ، «خوجه نفس» آدئنی ایه لأپ دیر.

[2]. Алекса́ндр Беко́вич-Черка́сский – потомок кабардинских князей. Капитан Преображенского полка, руководитель военного похода в Хивинское ханство 1714—1717 годов, из которого не вернулся.

[3]. Bu bent XII-XIII asyrda Mongollaryň esli çozuşyndan soň Gutly Temir türkmenleriň ýaşaýan ülkeleri Demirgazyk Balkandan geçýän Amyderýanyň boýlary; “Uzboý”, “Üsti-Ýurt”, “Yssy-Köl” we “Maňgyşlak” bolupdyr. Mongollar ol ýerleri eýeläp bilmeýärler netijede Çingiz hanyň buýrugy boýunça, Amyderýanyň suwy gyş aýlarynda akymdan duran wagty; bu derýanyň 2 şahamça bolup uly şahamçasy Kaspy deňzine tarap bent gurýarlar. Şondan soň uly pajygaly ýagdaý Amyderýanyň boýlarynda ýaşaýan türkmenlerde ýüze çykýar. Olaryň ýer-ýurtlary gurap susyzlyk emele gelip, olar Ýurdyň günorta ülkelerine göçmäge mejbur bolup dyrlar.

[4]. Попов А. Н. Сношение России с Хивой и Бухарою при Петре Вликом. – Записки Императорского Русского географического общества (мундан бейлǝк оны ЗИРГО дийип Атландырҗакдырыс), 1853, 372 сах. 9 – нҗы китап.

[5]. Аннанепесов М., «Магтымгулы ве онун заманасы хем Бендиликде язылан шыгырлар», издательство «Туркменистан», Ашхабад – 1990 г. 11-12 стр.

*******

طرح بندر خوجه نفس

از جمله روستاهای بزرگ استان گلستان یا ترکمنصحرای ایران می باشد که در دوران گذشته و در تقسیمات منطقه ای بعنوان مرکز دهستان بخش جعفربای غربی و از توابع کوموش دپه معروف و قدیمی محـسـوب میـشـده است. این مناطق در تاریخ تعریف خاصی را داشته و قدمت آن تا به قرنها قبل از میلاد میرسد. آن دوره ای از تاریخ بشریت است که انجا از جانب مورخین قدیم یونان چون هیرودت آنرا هیرکانی (گیرکانی) نامیده اند. البتّه سخن از تاریخ گذشته این منطقه سر درازی دارد که در این نوشته کوتاه نمی گنجد. …

در مورد عنوان خوجه نفس شاید بنظر جالب برسد که این نام از آن جهت اهمیّت دارد که خوجه نپس بای عنوان یکی از شخصیّتهای تاریخی این روستای پیر می باشد. خوجه نپس بای اوّلین شخصیّتی است که درقرون ۱۷-۱۸/م. با پیوتر اوّل (پطرکبیر) در مورد سرنوشت ملّتش ترکمنان به مذاکره می نشیند. بعداز ان مذاکره خیلی از کشت و کشتارهائی که میشده، تقلیل می یابد.

شخصیّت مرتبط با تاریخ پیدایش نام شهر خوجه نفس

خوجه‌نفس، نام تاجر تركمنی است كه دراواخر قرن 17 و اوايل قرن 18 در مانقيشلاق زندگي می كرده است. به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دانشجویان و دانش آموختگان ترکمن ایران، وي در اطلاعاتي كه از خود باقي گذاشته، معلوم كرده‌است كه روستاي محل زندگي او در كنار چشمه‌هاي بگ‌لي و يم‌لي در خليج قاراغان بوده و نام كدخدا هم سيدعالي سلطان بوده است. خوجه‌نفس با كاروان‌هاي تجاري و با قايق‌هاي بادباني، به خيوه و آستاراخان رفته و تجارت می نموده است. اما نام خوجه‌نفس در تاريخ، نه از بابت اين‌است كه وي تاجر نامداري بوده است، بلكه نام او مساعي وي در توسعه تجاري، اقتصادي و سياسي روس‌، تركمن به اشتهار رسيده و تلاش وي براي گشايش راه تجارت روس به مغرب‌زمين از طريق جريان دادن آب آمودريا، از مسير اوز بويون به درياي خزر و آبياري اراضي كشاورزي تركمن و بسط روابط تجاري از آبراه مذكور، موجب شهرت وي شده است. نام خوجه‌نفس در اسناد تاريخي، براي آخرين بار در سال 1718 در پرتوكولي برده مي‌شود كه سالتيكوف، فرماندار قازان طي آن از او پرسش‌هائي نموده است، پس از آن در سرنوشت او اطلاعات قابل اطميناني وجود ندارد. بنابر روايت مردم، او از قازان به سلامتي بازگشته است، اما وي بسبب ترسي كه از شيرقاضي، خان خيوه داشته، از راه كنار درياي خزر به سوي جنوب رهسپار شده و به جمع تركمن‌هاي ايران مي‌پيوندد و در نقطه ورود آب رودخانه گرگان به درياي خزر، در محلي كه بعداً به نام او (خوجه‌نفس) مرسوم مي‌شود، سكونت اختيار مي‌كند.
مسافرت خوجه‌نفس به آستاراخان و پطرزبورگ (14- 1713)
خوجه‌نفس تاجر معروف تركمن، در سال 1713 همراه گروهي از تجار مانقيشلاق به آستاراخان مي‌رود و او آنجا با قيازي زامانوف ملاقات مي‌نمايد و به او اطلاع مي‌دهد كه قصد دارد براي مشاوره در باب موضوعي مهم به حضور امپراطور روسيه، پطر اول برسد. زامانوف كه منافع خود را در همدستي با خوجه‌نفس مي‌ديد او را به سنت‌پطرزبورگ مي‌برد و موفق مي‌شود كه با كمك آ. بكوويچ چركاسكي، كه يكي از نزديكان امپراطور بوده، ملاقات خوجه‌نفس با امپراطور ترتيب داده شود. پطراول، خوجه‌نفس را در بهار سال 1714 به حضور مي‌پذيرد.
دراين ديدار خوجه‌نفس اطلاع مي‌دهد كه در خانات بخارا، در طول آمودريا، از ماسه طلا بدست مي‌آيد و نيز خبر مي‌دهد كه آمودريا در گذشته به درياي خزر مي‌ريخته است و خان‌هاي خيوه به سبب واهمه‌اي كه از روسيه داشته‌اند، مسير آنرا بسوي درياي آرال تغيير داده‌اند. دراين ملاقات خوجه‌نفس از پطراول درخواست مي‌نمايد كه آمودريا به مسير قبلي، يعني به اوزبويون گردانده شود. اگر اين پيشنهاد عملي شود، او آگاه نموده است كه نهايت همكاري لازم را دراين زمينه خواهد كرد تا آمودريا در مسير اوزبويون جريان يابد. پيشنهاد خوجه‌نفس، در خصوص محل استخراج طلا از سوي ايلچي عاشير كه همراه قييازي‌گاگازين فرماندار سيبري به خيوه آمده است، تاييد مي‌شود. همه اينها موجب دلگرمي پطر اول مي‌شود، زيرا او در گذشته نيز در باره تجارت دريائي با هندوستان و گشايش راههاي آن سعي نموده بود.
خوجه‌نفس، هنوز در پطرزبورگ بود كه در 29 ماه مه سال 1714 پطر اول طي صدور فرماني كه براي آگاهي از مسائل سواحل شرقي درياي خزر و نيز جمع‌آوري اطلاعات در باره آمودريا و خيوه و بخارا تشكيل هيئتي تحت مسئوليت آ.بكوويچ چراواسكي را خواستار شده است. از آن پس سرنوشت خوجه‌نفس با سرنوشت آ. بكوويچ چركاسكي و با هيئت او گره مي‌خورد. او از پطرزبورگ به آستاراخان بازگشت مي‌كند. او در سه هيئت عضويت مي‌يابد. خوجه‌نفس همراه نمايندگان بگوويچ چرلي‌سكي جريان آب در غرب آمودريا را بررسي مي‌كند و مسير سابق آنرا نشان مي‌دهد، بعد به كراسنوودسك باز مي‌گردد و تحت نظر بكوويچ چرلي انجام وظيفه مي‌كند. خوجه‌نفس و اطرافيان او براي موفقيت هيئت بگوويچ چرلي نهايت همكاري لازم را معمول مي‌نمايند. آنان راه نشان مي‌دهند و در تامين وسايل نقليه تشريك مساعي مي‌كنند. بكوويچ‌‌چرلي، در يكي از نامه‌هاي خود به پطر اول درباره استقبال تركمن‌ها از خود و از همكاري بيدريغ آنان سخن گفته است. در سال 1717 خوجه‌نفس در هيئت نظامي، سياسي بكوويچ چرلي‌ كه از گوره‌يو بسوي خيوه رهسپار شده، بطرز فعالي مشاركت مي‌نمايد. شيرقاضي، حاكم خيوه به كرات تقاضاي استرداد خوجه‌نفس را از بكوويچ‌چرلي مي‌كند تا به جرم همكاري با روس‌ها و راهنمايي آنان، خوجه‌نفس را در ملاء عام اعدام نمايد. اما بكوويچ چرلي‌ دستور مي‌دهد تا خوجه‌نفس را لاي ابزار و ملزومات و محموله ارابه‌ها پنهان نمايند و مخفي سازند، بدين ترتيب هنگامي‌كه به حيله و مكر شيرقاضي‌خان، بكوويچ چرلي و هيئت همراه به هلاكت مي‌رسند، خوجه‌نفس جان سالم بدر مي‌برد. ارابه محل اختفاي خوجه‌نفس به غنيمت يكي از غلامان تركمن خان خيوه، بنام آقامحمد در ‌مي‌آيد و با كمك و ياري او از مرگ نجات مي‌يابد. آن روز خوجه‌نفس بچشم خود مي‌بيند كه سر بكوويچ‌چرلي‌ و همراهان او از تن جدا شده‌است. پس از اينكه خوجه‌نفس به روستاي خود مراجعت مي‌نمايد به مركز نظامي روسها مستقر در دويپ قاراقان گزارش ماواقع را مي‌دهد، سپس او را به آستارخان مي‌برند و تحت بازجوئي قرار مي‌دهند. از آستاراخان به قازان مي‌برند و آنجا فرماندار سالتيكوف شخصاً او را بازجويي مي‌كند. پس از آن نام خوجه‌نفس در منابع تاريخي مشاهد نمي‌شود. او نه آن است كه بي‌مقدمه وارد تاريخ شده باشد، بلكه او بنام نماينده معتبر خلق خود و براي اظهار بهترين آرزوها و تحنيات قلبي آنان به آستاراخان و پطرز بورگ رفته بود. او به پطر اول پيشنهاد مي‌نمايد كه يكي از موضوعات مهم قوم تركمن كه همواره در طول اعصار و قرون آنرا پيگيري نموده‌اند، يعني اتصال آمودريا به بحر خزر را بمرحله اجراء درآورد و براي تحقق اين آرزوي اساسي و مهم براي نخستين بار در مقياس دولتي اقداماتي را به انجام مي‌رساند، پس از اينكه خوجه‌نفس در آستاراخان و پطرزبورگ آغازگر اينگونه كارهاي بس مهم مي‌شود، روابط روس، تركمن بنحو چشمگيري توسعه مي‌يابد.
منـبـع: سایت دانشجویان و دانش آموختگان ترکمن ایران
منبع : از مجموعه كتاب‌هاي 12 جلدي دائره‌المعارف روس- تركمن، جلد نهم، صفحه

… یقیناً نام روستای خوجه نفس در نزدیکی مصب رود گرگان به دریای خزر در ترکمنصحرا نیز نام خودرا از این شخص گرفته است. » این رفت و آمدها و مذاکرات باعث میشود که محققین اروپائی در جهت شناخت هرچه بیشتر این سرزمین های قدیمی بر آیند.

محققین روس ترکمنان را بعنوان یکی از ملت هائیکه دارای شجره اتنیکی محکم می باشد، به رسمیّت می شناسند. این بخش ازروستاهای ترکمنستان از همان ایّام که خوجه نفس بای رفت و آمد با کشورهای اروپائی را آغاز میکند، رو به ترقی میگذاد. بعدها بعنوان یکی ازبندرگاههای منطقه از اهمِّیت خاصّی برخوردار میگردد، تا جائیکه دولتهای وقت ایران و روسیه جهت کنترول منطقه مجبور میشوند در آنجا امکانات و تجهیزات گمرکی راه اندازی کنند.

آثار «گمرکخانه خوجه نفس» که یک ساختمان دو طبقه با ستون-پایه های آجری که این آجرها از نوع آجرهای چهار گوشی که از بقایای دیوار قدیمی معروف به «سد اسکندر (قزل آلانگ)» آورده شده بود، بنا گردیده است. این بنا که در قسمت شرق رودخانه گرگن واقع شده است، تا سالهای 1349/ش. باقی مانده بود. این مکان بعداز سرکوب ترکمنصحرا توسط رضاخان میرپنج  همچنین مرزبندی بلوک جهانی و قطع رابطه با دول شوروی سابق اهمیت گمرکی خود را از دست داده و بلا استفاده مانده بود. تا اینکه در اواخر دوره پهلویها آنرا تخریب و بجای آن دبستان دخترانه خوجه نفس را بنا نهادند.

شخصیّت دیگری که در همان دوره از تاریخ در این منطقه از ترکمنستان می زیست قیات خان می باشد. او نیز از جمله تاجران متموّل و شخصیبتهای شاخص دوره خود بوده است. او بعنوان نماینده ترکمنها با روسها رفت و آمد و روابط دیپلماتیک باز کرده بود. روسها برای این دو شخصیت یعنی خوجه نفس و قیات خان جایگاه ویژه ای در تاریخ خود قائل شده اند.(برای اطلاع بیشتر ر.ک.» تاریخ ترکمنستان شوروی» به زبان ترکمنی جلد 1 ص.465-462 و جلد2 ص. 111-97 ).

همچنین جهت کسب اطلاعات بیشتر میتوانید به صفحه«تاریخ ترکمنستان« رجوع کنید.

… اما علیرغم تمام خدماتی که آنان به روسها نشان دادند و بسیاری از مردم تحت نفوذ و ساده دل حودرا به همکاری روسها کشاندند، عوامل روسیه تزاری از غارت ثروتها و اعمال جنایات بیشمار به همان مردم و نسل بعدی آنان نیز خودداری نکردند. مثلاً در رابطه با جنایات ژنرال مادریدف در سال 1916 میلادی به چنین اطلاعاتی برخورد میکنیم: «ژنرال مادریدف نه تنها با مردان بلکه با زنان و کودکان خردسال هم می جنگید و به سربازان خود اجازه میداد که داروندار مردم را تاراج و نابود کنند.

جهت کسب اطلاّعات بیشتر میتوانید به این موضوع «ترکمنلرینگ قوزغالانگئنی باسئپ یاتئرماقدا یاقاسئنی تانادان ژنرال مادریداف«رجوع کنید.

Türkmenleriñ gozgalañyny basyp ýatyrmakda ýakasyny tanadan Gen. Madritovyñ Etrek-Gürgen ýörişi

همچنین «در آق قلعه (آق قالا) سربازان او چادرهای کوچ نشینان را به آتش کشیدند، کشتزارها را نیست و نابود کردند، دامها را بردند، نسبت به مردم عادی هم رحم نکردند و به زنان اهانت روا داشتند. «ترکمن تاریخی»

در زمان عملیات جنگی، ژنرال مادریدف بیش از پنج هزار اسب نژاده ، صدهزار گوسفند و دامهای دیگر، قالی، نمد، نقره و غیره از یمودان غصب کرد. خود مادریدف 64 پوط(هر پوط 16 کیلوگرم) نقره و 84 پوط قالیهای یموت را به یغما برد».

(ه. آتایف ؛جنبش رهایی بخش ترکمنهای ایران؛ ص.38

… خوجه نفس در حال حاضر با سرمایه گداری شرکتهای ایرانی تبدیل به یک بندرگاه بین المللی میشود. …